Volle Maan, Paul Klee, 1919
Grenzen aan de rede, Paul Klee, 1927
Nightswimming, olieverf op doek, 2024
Het schilderij 'Volle Maan' van Paul Klee hing eind jaren tachtig als poster in de etalage van boekhandel Godfried in Amsterdam Oud-Zuid. Ik kwam er vaak langs, want het was vlakbij het studentenhuis waar ik woonde. Ik vond het een prachtige poster. Daarom kreeg ik hem van mijn lief voor mijn verjaardag. Die poster heeft dus nog lang op m’n kamer gehangen.
Als ik in de loop der jaren ergens een schilderij van Klee zag, viel mij op hoe vaak daar een volle maan of een zon op te zien was. Bedoelde Klee daar iets mee? Of vond hij het gewoon een mooie, evenwichtige vorm? Vaak worden zijn zonnen en manen geïnterpreteerd in een religieuze context. Niet vreemd, want de zon staat bekend als symbool van het goddelijke licht. En de maan zie je vaak bij Maria.
Maar de zonnen en manen van Klee zijn eerder mystiek dan christelijk religieus, denk ik. Ze symboliseren het zoeken ‘voorbij de rede’, ergens in een gebied waar intuïtie, creativiteit en spiritualiteit een plaats hebben. En de vraag is of je daar kunt komen via het denken, of dat het misschien anders moet.
Dit vraagstuk heeft Klee treffend verbeeld in het schilderij ‘Grenzen des Verstandes’ (Limits of Reason, Grenzen van de rede) uit 1927. Je ziet een wankel bouwwerk van lijnen, dat leidt naar een aantal boven elkaar geplaatste laddertjes. Die reiken nèt niet tot de grote, dieporanje bol erboven. Ze komen uit in een wazige vlek. En als je nog eens kijkt, zie je dat deze vlek beide elementen verbindt. Het wankele bouwwerk van de ratio enerzijds en de oranje bol van de intuïtie anderzijds; ze hebben wat hulp nodig om elkaar te vinden.
Ik schilder ook graag zonnen en manen. Soms stralen die ook wel iets mystieks uit. Maar in mijn werk zijn ze er simpelweg ook om te zeggen: kijk, dit is een landschap. Je ziet vlakken, kleuren en lijnen, maar omdat er een cirkel of een sikkel boven staat, zie je ineens ook een landschap met een zon of een maan. Zo’n vorm kan dus een mooi accent zijn. Een ‘binnenkomer’ in het schilderij die maakt dat je iets ziet wat je eerst niet zag.
Zoals Paul Klee het formuleerde: “Art does not reproduce what we see. It makes us see. Art does not reproduce the visible; it makes visible.” (Bron: Goodreads via Google)