Vissenmagie (Fish Magic), Paul Klee, 1927
'Two lost souls swimming in a fish bowl', digitale kunst, 2025
Paul Klee had een aquarium in zijn atelier. Hij bestudeerde zijn vissen zorgvuldig en hij concludeerde dat vissen ‘pure dynamische wezens’ zijn. Hij zag hoe soepel ze zich bewogen tussen de bodem en het wateroppervlak. Dat vond hij zo mooi, dat hij dacht dat er ergens een ‘paleis voor vissen’, of een ‘vissen-utopia’ moest zijn.
Dat magische denken zie je terug in zijn schilderijen, bijvoorbeeld het wonderlijke werk ‘Vissenmagie’ uit 1925. Dat is alweer een eeuw geleden, maar het werk oogt nog heel fris. Het is een fantasierijk en kleurrijk geheel. Vissen, mensen en bloemen komen samen in een ruimte, waar in het midden een klok hangt in een soort lampion. Alsof de schilder zeggen wil: het is later dan je denkt, gebruik je verbeeldingskracht en ga je eigen weg.
Verbeeldingskracht en eigenzinnigheid, dat vonden de nazi’s maar eng en gevaarlijk. Daarom confiskeerden ze ‘Vissenmagie’ en veel ander werk van Klee. Ze stelden het allemaal tentoon tijdens de eerste Entartete Kunst tentoonstelling in 1937 in München. Vier jaar eerder was Klee al naar Zwitserland uitgeweken.
De vis is in de christelijke cultuur zwaar beladen met religieuze symboliek. Het symbool staat bekend als ichthus, wat het oude Griekse woord is voor vis. Het werd in de Romeinse tijd door vroege christenen gebruikt als een geheim teken van herkenning.
Maar het ging Klee dus niet om de religieuze betekenis van de vis, maar om de dynamische aard van het beestje. Vissen daagden hem uit om beweging te suggereren in het stilstaande beeld.
En als ik naar 'Fish Magic' kijk, denk ik dat vissen ook het kind in de kunstenaar aanspraken. Dat merk ik zelf in elk geval wel. Als ik met het thema vissen werk, op een manier die niet natuurgetrouw maar wel figuratief is, dan wordt het kind in mij wakker en begint enthousiast mee te werken.
Dat wil overigens niet zeggen dat alles dan alleen maar onschuldig en vrolijk is.
Deze vissen hebben namelijk nog een andere inspiratiebron: een flard uit een songtekst:
"We are two lost souls swimming in a fish bowl, year after year."
Deze strofe uit de song "Wish you were here" zit vaak in mijn hoofd. De song is van Pink Floyd, maar ik raad je de cover van de Milk Carton Kids aan.